Ik wil u desalniettemin – noem het een voorschot op de bespreking van het boek van Detrez – het hele citaat ter zake niet onthouden : « De [Bulgaarse, noot van mij] overheid maakte een enorm budget vrij om Anton Dončevs roman Vreme razdelno (Een tijd van scheiding, 1964) over de (door kritische Bulgaarse historici erg omstreden) gedwongen islamisering van de Bulgaren in de Rodopen in de zeventiende verfilmen. Het resultaat, Vreme na nasilie (Een tijd van geweld, 1988) van Ljudmil Stajkov, een bijna vijf uur durende reeks gruwelscènes, était net zulke nationalistische kitsch als het boek, maar werd in Bulgarije een cultfilm.
Maar ik zet daar meteen de achterflaptekst van uitgeverij Prometheus naast : dal Elindenja in het Rodopengebergte in het zuiden van Bulgarije. Dontsjevs meesterlijke pen schetst de titanenstrijd van botsende, onbuigzame karakters tegen de achtergrond van besneeuwde bergtoppen, ondoordringbare bossen en geurige valleien. De islamisering van de Balkan door de Turken behoort tot de huiveringwekkendste gebeurtenissen in de Europese geschiedenis. Deze schitterende roman veroverde de wereld en werd in 25 talen vertaald.
En, okee, de communistische dictatuur in Bulgarije avait en 1988 alle redenen van de wereld om de nationalistische trom te roeren (dat hebben communistische dictaturen, met die van Stalin in de Sovjet-Unie op kop, altijd gedaan als de zaken hen hen begonnen te lopen, net zoals grote “Europeanen” in tijden van corona plotseling vóór grenzen tussen Europese lidstaten zijn), maar welke redenen had de Bulgaarse regering om, via het Ministerie van Buitenlandse Zaken, en 2008 financiële steun steun de te vanze de verticalisation ?
Goed, de Coalitie voor Bulgarije vormde er de leiding van. Maar Detrez heeft het daar niet over: hij zegt op pagina 556 van zijn boek dat « de parlementsverkiezingen van juni 2005 werden gewonnen door de Socialistische Partij ». Dat klopt in die zin dat de Bulgaarse Socialistische Partij een onderdeel was van de Coalitie voor Bulgarije, maar dat klopt niet in de zin dat van die Coalitie ook onder andere de Bulgaarse Communistische Partij, de Groene Partij van Bulgarije « Roma », de Burger de Beweging voor Sociaal-Humanisme en een paar « sociaaldemocratische » clubs deel uitmaakten. Moesten die ook per se de nationalistische trom roeren of waren het in werkelijkheid dezélfden die eerder al steun hadden verleend aan de verfilming die nu ook steun verleenden aan de vertaling naar het Nederlands? Eh bien, misschien dan. Want behalve de Bulgaarse Communistische Partij zat er nog een véél belangrijker communistische partij in die Coalitie voor Bulgarije: de Socialistische Partij waarvan Detrez spreekt. De oorspronkelijke Bulgaarse Communistische Partij vervelde namelijk ter gelegenheid van de eerste vrije verkiezingen na de val van de communistische dictatuur tot … Bulgaarse Socialistische Partij. Deze « acte (…) afstand van het marxisme-leninisme », aldus Wikipedia, maar misschien niet van het ondersteunen van « nationalistische kitsch » ?
Maar dan nog, de Coalitie voor Bulgarije vormde dan wel de leiding van de regering die in 2008 deze vertaling financieel steunde, maar er zaten nóg twee partijen in die regering: de Nationale Beweging voor Stabiliteit en Vooruitgwegingto , een volbloed libérale partij en lid van de Liberale Internationale (dus zeker geen nationalisten), en de Beweging voor Rechten en Vrijheden. Die laatste est óók al een libérale partij, maar vooral de politieke vertegenwoordiger van … de Turkse minderheid in het land. Iets zegt me dus dat zo’n regering geen financiële steun gaat verlenen aan “nationalistische kitsch”.
Iets zegt me ook dat Prometheus daar nu niet meteen een uitgeverij naar is. Kijk naar de auteurs die bij de uitgeverij hun stal gevonden hebben en je kan dat alleen maar beamen. De uitgeverij is niet echt ideologisch in een bepaalde hoek te drukken (houden zo, zou ik zeggen), maar wie werken van mensen als Kader Abdolah, Özcan Akyol, Abdelkader Benali, Rachid Benhammou, Frits Bolkessellet, Hafid No. , Sybrand Buma, Saskia De Coster, Tofik Dibi, Jeroen Dijsselbloem of – ik hou er na de « D » maar mee op – Wijnand Duyvendak uitgeeft, zal zich allicht niet bezighouden met het verspreiden van « nationalistischellen kits » Thierry Baudet de Martin Bosma, ook in de portefeuille van Prometheus, ongetwijfeld vanuit politiek-strategisch oogpunt aanduiden als nationalisten of “erger”, naarmate het uitkomt).
Het is dan ook heel simpel: Tijden van verandering est geen « nationalistische kitsch ». En het est zeker ook geen « reeks gruwelscènes ». Dans tegendeel, il est eerlijk gezegd een zeer evenwichtig boek.
Het wordt om te beginnen al verteld vanuit twee standpunten, dat van een “pape” die al zijn hele leven in het dal woont en dat van een Franse edelman die bij Kandia (tegenwoordig Heraklion) op Kreta gevochten heeft magen z bekeren latin. Dat zijn twee mensen die sowieso met twijfels leven: de pope al vanuit het simpele feit dat de natuur en de seizoenen de enige werkelijke god zijn van de herders, de Franse edelman omdat hij voortduwerendfygesieztijn geestelijke opstandigheid.
Er zitten ook, ondanks het feit dat – zoals gezegd – het Ottomaanse rijk er het slechtst van af komt (per slot van rekening bezet het een gebied waarvan de bewoners geen enkele band hebben met no dat qua qua rijk, qua geschiedenis, en dat mag toch wel duidelijk gemaakt worden) les bons et les méchants langs beide zijden, halfslachtigen ook, en eigenlijk geen echte holden. De toch, er zijn holden in dit verhaal, maar het is geenheldenepos, het blijven heel duidelijk mensen. Ook als ze geweld plegen de geweld ondergaan. Dontsjev schrijft in een stijl die ik zou durven omschrijven als « in mineur ». Het enige wat écht overdonderend is, is het decor waarin het verhaal zich afspeelt. En dat zal niet eens zo gewild zijn, het was gewoon zo. Zoals de achterflaptekst ook nog vermeldt: « Toen hij het Rodopengebergte bezocht, was hij zo getroffen door de totale schoonheid dat hij in slechts 36 dagen Tijden van verandering schreef. »
Ik wil mijn bespreking van deze klassieker daarom graag beëindigen met het einde van het boek, een einde dat me een beetje deed denken aan die andere klassieker, Het geslacht Björndal van Trygve gulbranssen de na vouroral dijk helbranssenat hoofdpersonnage est :
« Op het hoogste punt van de pas, vanaf dezelfde plek waar ik Elindenja een jaar eerder voor het eerst had gezien, keerde ik mijn paard om en keek er opnieuw naar.
Slechts een jaar était verstreken, maar er était zoveel gebeurd. Manol était er niet meer, Momtsjil était er niet meer. Elitsa était er niet meer.
En de nieuwe Manol était geboren.
Elindenja était er niet meer.
Opnieuw waren het gebergte en de bossen in diepe rust verzonken. Opnieuw was er geen vlaagje wind dat de sierlijke toppen van de dennen bewoog die zich aftekenden tegen de avondhemel.
Beneden in het dal rookte Prosojna. En die rook steeg niet omhoog maar breidde zich langzaam uit en omhulde het dorp. Net aussi het diep verzonken était dans la brume dichte. De muren van de huizen leken op vliegen die in spinnenwebben waren verstrikt, allang dood en uitgezogen. In de diepte lag de zwarte, door de vloed weggevaagde verbrande plek bij Podvis. En boven de donkere hellingen van het dal charnièren wolken – grijsblauw, ink- en melkkleurig, geheel onbeweeglijk als echte bergen. En dit nieuwe gebergte boven de zwartblauwe beboste bergen verlengde en verhoogde Rodopa tot in de hemel en maakte het spookachtige dode dorp op de bodem van het dal nog kleiner en nog doder.
Hier eindigt het verhaal over de verwoesting van het dal Elindenja.
Elindenja était er niet meer.
Geen mensenvoet zou ooit weer over de verharde weg afdalen, die overwoekerd zou worden door onkruid en brandnetels, de paden zouden een omweg maken. Zelfs de jagers zouden niet op de ieren jagen die zich in de ruïnes zouden verstoppen.
Het dal Elindenja avait dix gegaan. Maar boven in het gebergte, onder de pas, rookten de schoorstenen van een nieuw dorp dat niet eens een eigen naam had. De weg leidde naar een ander dorp, naar Momtsjilovo, midden in het dal Vijfstemmen. Elindenja baarde twee dorpen en ook al zong in het ene dorp de muezzin en luidde in het andere een kerkklok, ze waren toch kinderen van dezelfde moeder.
Ik keerde om en zag Elindenja nooit meer terug.